Voedsel om over na te denken

Gepubliceerd op 05 januari 2017

Het nieuwe Landbouw- en Visserijrapport ‘Voedsel om over na te denken’ is een pareltje - boordevol interessante en nuttige informatie met betrekking tot ons agrovoedingssysteem. In dit artikel wordt een belangrijk deel van het rapport van naderbij onder de loep genomen.

Het nieuwste Landbouw- en Visserijrapport (LARA/VIRA ’16) – de zesde editie van dit tweejaarlijks rapport dat afgelopen december is verschenen – is een lijvig rapport geworden (van 315 pagina’s). Het is absoluut aan te raden dit document – dat als centrale thema voeding heeft, en grotendeels focust op het Vlaamse agrovoedingssysteem – eens grondig door te nemen.

Figuur: Voorpagina van het LARA/VIRA-rapport 2016

voedsel om over na te denken — Figuur: Voorpagina van het LARA/VIRA-rapport 2016

Het rapport omvat volgende hoofdstukken/thema’s die uitgebreid behandeld worden:

Voedselconsumptie
Impact
Trends en innovaties
De keten
Vlees en zuivel
Groenten en fruit
Aardappelen, graan en suiker
Vis en zeevruchten
Voedsel om over na te denken

Vlaams minister van Omgeving, Natuur en Landbouw, Joke Schauvliege, geeft het correct aan in het voorwoord van het document: ‘Voedsel om over na te denken is het eerste overkoepelende rapport over de rol die voeding en de agrovoedingsketen in Vlaanderen innemen. Het verstrekt essentiële en onafhankelijke informatie over de landbouw- en agrovoedingssector aan bedrijfsleiders, consumenten en beleidsmakers.’

De publicatie werd opgesteld door het Departement Landbouw en Visserij van de Vlaamse overheid en levert inderdaad een schat aan waardevolle en objectieve informatie aan die voor alle actoren in het systeem van nut kunnen zijn. In het laatste hoofdstuk – wat dezelfde titel draagt als het gehele document – wordt een toekomstvisie uiteengezet voor het (Vlaamse) agrovoedingssysteem. We zouden kunnen spreken van ‘goede voornemens’ waar we allen een steentje aan kunnen bijdragen.

Voedsel om over na te denken

Voedsel is uiteraard een eerste levensbehoefte en in grote mate meebepalend voor de volksgezondheid. Voedselproductie, -verwerking en -consumptie leveren verder een belangrijke bijdrage aan de economie. Terzelfdertijd heeft het voedselsysteem een belangrijke impact op het milieu en op natuurlijke hulpbronnen.

Een aantal Sustainable Development Goals (SDG’s) van de VN hebben betrekking op het voedingssysteem:

SDG 2: Beëindig honger, bereik voedselzekerheid en betere voeding en bevorder duurzame landbouw.
SDG 3: Zorg voor gezonde levens en bevorder het welzijn voor iedereen op alle leeftijden.
SDG 8: Bevorder doorgezette, inclusieve en duurzame economische groei, volledige en productieve tewerkstelling en waardig werk voor iedereen.
SDG 12: Verzeker duurzame consumptie- en productiepatronen.
SDG 14: Behoud en maak duurzaam gebruik van de oceanen, de zeeën en de maritieme hulpbronnen

Ook Vlaanderen kan zeker en vast een bijdrage leveren aan het realiseren van deze doelstellingen voor duurzame ontwikkeling. De kenmerken van het Vlaamse voedingssysteem en z’n producten – kwaliteit, diversiteit en innovatie – zijn sterktes die in de toekomst de basis zullen blijven vormen voor de zoektocht naar geïntegreerde oplossingen, innovatieve waardeketens en systeeminnovaties in het voedselsysteem.

Knelpunten

In het slothoofdstuk van het LARA-rapport worden er een aantal knelpunten rond voeding op sociaal, gezondheids-, milieu- en economisch vlak samengevat en opgesomd. De knelpunten zijn:

Het in toenemende mate gescheiden plaatsvinden van productie, verwerking en distributie van voedsel
Hedendaagse consumptiepatronen en leefgewoonten geven in toenemende mate aanleiding tot welvaartsziektes (zoals overgewicht en obesitas). Ook het aantal mensen dat beroep moet doen op voedselbanken stijgt in onze samenleving. Hand in hand met de toenemende inkomens- en vermogensongelijkheid is er ook een gezondheidskloof tussen arm en rijk.
Vervreemding van Europese consumenten ten aanzien van voedselproductie is toegenomen en er zijn maatschappelijke discussies over dierenwelzijn, intellectuele eigendom van plantaardig en dierlijk uitgangsmateriaal en – bovenal – over de gezondheid van onze voeding.
Ondanks het feit dat een groeiend aantal consumenten de ‘anonimiteit’ van de voedselproducent wil doorbreken, blijft het overgrote deel van de consumenten voornamelijk geïnteresseerd in goedkope voeding (met een goede kwaliteit en smaak). Voeding zorgt voor verbinding tussen gemeenschappen, stad en platteland, tussen boer en burger; maar consumenten doen vooral een beroep op de grootdistributie voor hun aankopen.
De milieubelasting van voedselvoorziening is een belangrijk aspect (gebruik van externe inputs, aantal kilometers dat ons voedsel aflegt, beslag op grond, water en grondstoffen, voedselverliezen) – er worden terecht vragen gesteld over de ecologische houdbaarheid van ons landbouwsysteem.
De machtspositie van de grootdistributie zorgt ervoor dat voedselprijzen laag gehouden worden; dit zorgt ervoor dat landbouwers zwak staan in de keten

Gecoördineerde en constructieve acties zullen belangrijk zijn om deze knelpunten aan te pakken. Zowel ketenspelers als de verschillende beleidsdomeinen van de overheid moeten hier richting geven en hun verantwoordelijkheden opnemen om een duurzaam voedselsysteem te faciliteren.

Zes oplossingsrichtingen

Het LARA-rapport stelt zes oplossingsrichtingen voorop die ondernomen kunnen worden om deze knelpunten aan te pakken. De verschillende oplossingsrichtingen kunnen elkaar in grote mate aanvullen.

Flanders agrofood valley – een gemeenschappelijke strategie van overheid, bedrijfsleven en onderzoek

‘Flanders Agrofood Valley’ of het Vlaamse agrofoodsysteem vormt een cluster met als hoekstenen duurzame ontwikkeling, innovatie en multifunctionele bedrijfsvoering. Het Vlaams regeerakkoord 2014-2019 gebruikt de term om het belang van innovatieve, duurzame en multifunctionele bedrijfsvoering aan te geven.

Een gemeenschappelijke strategie van overheid, bedrijfsleven en onderzoek kan bijdragen om deze pijlers te versterken. Flanders’ FOOD speelt hier als speerpuntcluster agrovoeding in wording een belangrijke rol in; het ondernemersgedreven clusterbeleid zal helpen om het voedselsysteem te transformeren en het kennisgedreven karakter ervan (verder) te versterken.

Duurzamere consumptie – sleutel tot systeemverandering en drijfveer voor innovatie

Het ondersteunen en aanmoedigen van duurzame(re) consumptie vereist gezamenlijke inspanningen op vlak van stimuleren van gedragsverandering, technologische ontwikkeling, overheidsopdrachten en regelgeving.

Het aanpassen van de eetgewoonten van Vlamingen blijkt moeilijk te zijn; het is en blijft in die optiek belangrijk om in kaart te brengen waar kan ingegrepen worden om consumenten te begeleiden naar een gezond en milieuverantwoord voedingspatroon.

Aangezien een evolutie naar meer duurzame consumptie inspanningen vraagt op lange termijn, is het inzetten van een brede waaier aan beleidsinstrumenten vereist. Mogelijkheden zijn onder andere:

Voorlichtingscampagnes vanuit de overheid
Regelgeving die reclame en marketing van ongezonde voedingsproducten beperken
Eenduidig beleid rond voedingsinformatie op productverpakkingen
Taxatie van (verzadigd) vet-, suiker- en zoutinhoud van levensmiddelen – binnen een breder beleid m.b.t. het stimuleren van gezonde voeding
Opnemen van duurzaamheids- en gezondheidsdimensies binnen overheidsaanbestedingen voor catering

Duurzamere productie

Voor verdere verduurzaming van de productie binnen de voedingsindustrie moet ingezet worden op:

Nieuwe functionele voedingsmiddelen
‘Natuurlijke’ voedingsproducten
Automatisering (bv. geavanceerde sensorsystemen en robotica)
Traceerbaarheid, real-time informatie en digitalisering van informatie door de gehele keten
Verder tegengaan van voedselverliezen en valorisatie van nevenstromen en restproducten

Verduurzaming van landbouwpraktijken hangt af van de betrokkenheid van een groot aantal belanghebbenden, en heeft voornamelijk betrekking op technische maatregelen en ICT-technieken. Voorbeelden zijn de verhoging van de diversiteit van plantaardige en dierlijke soorten, het verbeteren van de functionaliteit van agro-ecosystemen en waterbeheer, het optimaliseren van de bodemfunctie, het sluiten van de eiwitkringloop, en de verdere ontwikkeling van satellietsystemen en grote datacentra.

Duurzame keten

Essentiële elementen voor verduurzaming in de keten zijn het bevorderen van duurzame relaties, kennis- en informatie-uitwisseling en transparantie. Instrumenten om de prijsvorming en de kostenstructuur transparanter te maken tussen de schakels in de keten zijn nodig om tot een eerlijke(re) waardeverdeling een internalisering van externe kosten te komen.

De schakels distributie en voedingsdiensten kunnen een belangrijke rol spelen in het verduurzamen van consumptie. De promotie van gezonde basisproducten (bv. groenten en fruit), het aanbieden van duurzamere producten en het transparant communiceren van duurzaamheid zijn cruciaal. Hoe dichter bij de consument, hoe directer deze acties kunnen ondernomen worden.

Verhoogde beleidscoherentie

Een afdoend voedselbeleid moet rekening houden met de complexiteit van het voedselsysteem, en (dus) voornamelijk met de verwevenheid van productie, verwerking, distributie en consumptie.

Het scheppen van voorwaarden voor de overgang naar een voedselsysteem dat gezonder en duurzamer voedsel produceert zal essentieel zijn in het beleid van overheden en in de visie van beleidsmakers. (Voorwaarden scheppen staat hier tegenover het verbieden of opleggen van zaken.)

Nieuwe antwoorden verwelkomen

Een holistische en multidisciplinaire benadering van innovatie en onderzoek & ontwikkeling zal essentieel blijken om tot oplossingen te komen.

Het actief betrekken van de verschillende ketenpartners en de consument in onderzoeks- en innovatieactiviteiten met betrekking tot het voedselsysteem zal de sleutel zijn en blijven tot een succesvolle implementatie van innovaties. Om consumenten naar duurzame en evenwichtigere voedselkeuzes te laten evolueren is er bv. een stevige onderzoeksbasis nodig (denk hierbij aan kennis met betrekking tot consumentengedrag).

Samenvattend

Hoe gaan we nu over naar ‘volgende stappen’? Een belangrijke conclusie van het rapport is dat het Vlaamse voedselsysteem voor een groot aantal uitdagingen en opportuniteiten staat. Ook doen de auteurs via de slotzin een open oproep aan alle actoren (overheid, bedrijven, middenveld, onderzoeksinstellingen, consumenten, etc.) om samen te kijken welke stappen mogelijk zijn om de toekomstvisie voor de agrovoedingssector mee vorm te geven.

Flanders’ FOOD wil deze vooropgestelde uitdagingen alvast ten volle aangaan. In 2017 zullen wij dan ook meer dan ooit via samenwerking met alle betrokken actoren innovatie in de (Vlaamse) agrovoedingsindustrie blijven stimuleren.